تجارت فرش و اقتصاد ایران در دوره قاجاریه

نوشته دکتر احمد سیف

تجارت فرش و اقتصاد ایران در دوره قاجاریه
اقتصاد ایران در سدۀ نوزدهم نظامی نیمه‌ایستا و پیشاسرمایه‌داری بود. در این دوران، انباشت سرمایه به‌گونه‌ای نامطلوب سامان‌دهی می‌شد، به این معنی که واحدهای تولیدیْ کوچک باقی می‌ماندند، به‌طوری‌که صرفه‌جویی ناشی از تولید انبوه ایجاد نمی‌شد. این واحدها به‌لحاظ اقتصادی کم‌بازده بودند و توان رقابت نداشتند. این مسئله بر افزایش هزینۀ اجتماعی تولید در اقتصاد دلالت می‌کرد، چراکه اولاً در هر نظام اقتصادی نبود سرمایه‌گذاری حاکی از این است که اگر ابزارآلاتی هم به کار نروند، ساده و کم‌بازده هستند و ثانیاً با درنظرگرفتن اندازۀ کوچک واحدهای تولیدی نیروی کار فقط شامل بخشی بدوی و اولیه می‌شود و به‌ندرت امکان پروش نیروی متخصص ـ مگر به‌اقتضای طبیعت ـ به وجود می‌آید.
در این مقطع، قدرت مطلقه از انواع امکانات استفاده می‌کرد تا با کندکردن سرعت تغییرات در ایران بقای خود را تضمین کند. دولت‌های مستبد و موروثی ایران در سدۀ نوزدهم، تحت فشار دول پیشرفته و قدرتمند روسیه و بریتانیا، سیاست تجارت آزاد را دنبال می‌کردند. یک نتیجۀ گریزناپذیر این سیاست ائتلاف و یکپارچگی بیشتر اقتصاد ایران با نظام سرمایه‌داری جهان بود. این ائتلاف سبب تغییراتی گسترده و متنوع شد. درحالی‌که منفعت ایران از دستاوردهای عمدۀ سرمایه‌داری در سدۀ نوزدهم ناچیز بود، به نظر می‌رسید از تغییراتی که در پی این ائتلاف و به‌فراخور شرایط ایجاد می‌شد و خود اوضاع جدیدی را رقم می‌زد سهمی منصفانه نداشت. آنچه بیشتر این تغییرات را به‌لحاظ اقتصادی نامطلوب می‌کرد این بود که این تغییرات نه هیچ وجه مستقلی در خود داشت و نه به‌خوبی طرح و برنامه‌ریزی شده بود. می‌‌توان چنین استدلال کرد که این تغییرات به‌جای اینکه سبب قدرت ایران شود ضعف‌های این کشور را تشدید کرد.
یکی از مهم‌ترین تغییراتی که از ائتلافی بزرگ‌تر منتج شد زوال تدریجی و بی‌وقفۀ صنایع‌دستی ایران بود. می‌توان تفسیرهای متفاوتی از آثار این زوال داشت، اما بر سر خود زوال اختلاف‌نظری نیست و امری بدیهی است. به‌دنبال این زوال و نظر به افزایش بی‌وقفۀ واردات کالا، جست‌وجویی سخت و پیگیر برای یافتن منابع مالی اتکاپذیر آغاز شد.

متن کامل را در سومین شمارۀ «طره» بخوانید.