تصویربافی در دوره قاجاریه بیش‌ازپیش رواج یافت و کاربرد فرش نیز کمابیش سویه تزیینی و تبلیغی پیدا کرد. بنابراین، بافت فرشی با موضوعی کم‌پیشینه را، که در خیمه‌شب‌بازی کاربرد داشته است، می‌توان در راستای جنبش تصویرگرایی دوره قاجاریه دانست.
برچسب ها
عکس - فرش - فرش ایرانی - فرش دستباف - قاجار - نقش - نیلوفر علیپور
| TORREH.net |یادداشتی بر عکسی از آنتوان سوروگین
نیلوفر علیپور
یک
از عکس‌های به‌جامانده از دوران قاجاریه سه عکس با موضوع نمایش خیمه‌شب‌بازی سلطنتی موجود است که آنتوان سوروگین آن‌ها را گرفته است. او از مشهورترین عکاسان حرفه‌ای این دوران بود که مدت پنجاه سال، از ۱۲۹۷ تا ۱۳۱۰ش، عکاسی کرد.
سوروگین در ۱۲۰۹ش در سفارت روسیه در تهران از پدر و مادری گرجی زاده شد. پدر آنتوان کاردار روسیه تزاری بود. بنابراین، سوروگین سال‌های کودکی را در تهران گذراند. او، پس از فوت پدرش، به‌همراه مادرش به گرجستان رفت، اما در واپسین سال‌های سده سیزدهم دوباره به ایران بازگشت. در آغاز در تبریز و سپس در تهران عکاس‌خانه‌ای دایر کرد. عکاس‌خانه سوروگین در خیابان علاء‌الدوله (فردوسی) جنب در شرقی میدان مشق بود.
از پرآوازه‌ترین عکس‌های آنتوان سوروگین تصاویری است که از ناصرالدین‌شاه و حرم‌سرای او گرفته است. همچنین تصاویر اعدام میرزارضا کرمانی و ثبت رویدادهای انقلاب مشروطه از آثار اوست.
سوروگین در سال ۱۳۱۲ در تهران درگذشت و در گورستان ارامنه دروازه دولاب به خاک سپرده شد.
دو
عکس‌هایی که در این برگه می‌بینید «خیمه‌شب‌بازی سلطنتی» نام‌گذاری شده‌اند و نمونه‌ای از فرش‌های تصویری دوران قاجاریه را می‌نمایانند. موضوع عکس‌ها نمایش «شاه‌سلطان‌سلیم» یا «سلیم‌خان» یا «شاه‌سلیم‌بازی» است که از مهم‌ترین داستان‌های خیمه‌شب‌بازی بوده است.
این گونه نمایشی از دوران صفویه در ایران رایج شد. شاردن نیز در سفرنامه‌اش به آن اشاره کرده است. در دوران قاجاریه، «شاه‌سلیم‌بازی» از پرهوادارترین نمایش‌های خیمه‌شب‌بازی بوده است. میرزاحسینعلی نوری ملقب‌به بهاء‌الدوله (۱۲۷۰-۱۱۹۶ش) که از وزیرزادگان ایران بود و در ایام کودکی در دستگاه پدرش کامل‌ترین این گونه نمایش‌ها را دیده بود در لوحی به‌نام «لوح رئیس» که برای سلطان عبدالعزیز عثمانی فرستاده شرحی درباره این نمایش داده است.
صحنه این نمایش، که در عکس‌ها نیز مشاهده می‌شود، صندوقی است به‌درازای سه ربع و بلندی نیم زرع. یک طرف صندوق به‌طرف تماشاچیان باز است و سه طرف دیگرش اتاقی را نشان می‌دهد. صندوق درون خیمه است و نمایش‌گردان پشت صندوق مخفی شده و عروسک‌ها را با نخ یا بال‌های نازک تکان می‌دهد. عروسک‌ها چوبی‌اند و اندکی کمتر از یک وجب بلندی دارند. دو نوازنده جلوی خیمه نشسته‌اند؛ یکی کمانچه می‌کشد و دیگری ضرب می‌زند. با آواز داستان را می‌گویند و گاه با عروسک‌ها گفت‌وگو می‌کنند.
همچنین، فرشی کف صندوق پهن است و کناره‌هایش از لبه صندوق آویزان. این فرش از جمله اجزای اصلی صحنه است و نمایش بر آن اجرا می‌شود. از بالای صندوق نیز پرده‌ای آویزان است که عروسک‌گردان عروسک‌ها را از آنجا به روی صحنه هدایت می‌کند. بر این پرده، قطعه فرش کوچکی آویخته است که درازایش به‌اندازه عروسک‌هاست.
این فرش، ازنظر موضوع و اندازه، از نمونه‌های کم‌یاب فرش‌های تصویری دوره قاجاریه است. باوجود اینکه سراسر فضای متن به تصویر اختصاص یافته، حاشیه، چه در ساختار و چه در نقش، اسلوب و قواعد سنتی را پاس داشته است. واگیره حاشیه بزرگ دربرگیرنده یک گل چهارپر و یک برگ است و حاشیه‌های کوچک ـ به‌علت کمبود فضا و درشت‌بافی فرش ـ به نوارهایی ساده در دو سوی حاشیه بزرگ فروکاسته شده‌اند.
متن نیز دربرگیرنده دو نقش انسان و حیوان و دو قاب به‌خط فارسی است. قاب‌ها شش‌گوشه‌اند، اما در قاب سمت راست همه گوشه‌ها یکسان و در قاب دیگر دو گوش عمودی بلندتر است. در قاب سمت راست واژه «فرمایش» و در قاب سمت چپ «کاکامحمد» آمده و معلوم می‌کند که فرش به‌دستور کاکامحمد بافته شده است.
اصغر احمدی، نوه کاکامحمد شیرازی، که خود خیمه‌شب‌باز سنتی است، می‌گوید: «پدربزرگم در سفری که از شیراز به چین کرد چند عروسک خرید و با خودش به ایران آورد و با آن‌ها نمایش می‌داد. نمایش‌هایی مانند یوسف و زلیخا، چهار درویش، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد».
تصویر فرش لوطی‌ای را به‌همراه عنترش نشان می‌دهد. لوطی لباس مرسوم قاجاری به تن دارد و با دست راست افسار عنتر را گرفته است. عنتر بر دو پا ایستاده و مشغول شیرین‌کاری است. ازآنجاکه بالای سر لوطی نام «کاکامحمد» نوشته شده است، گمان می‌رود او خود کاکاممد باشد.
سه
تصویربافی در دوره قاجاریه بیش‌ازپیش رواج یافت و کاربرد فرش نیز کمابیش سویه تزیینی و تبلیغی پیدا کرد. بنابراین، بافت فرشی با موضوعی کم‌پیشینه را، که در خیمه‌شب‌بازی کاربرد داشته است، می‌توان در راستای جنبش تصویرگرایی دوره قاجاریه دانست.
«فرش‌های تصویری به آن دسته از فرش‌ها گفته می‌شود که به‌جای پرداختن به نقوش متعارف و چشم‌آشنا چون اسلیمی و ختایی، تصاویر انسانی و حیوانی و مناظر طبیعی واقع‌گرایانه بخش بزرگی از متن فرش را به خود اختصاص داده باشند. روایتگری ویژگی برجسته این دسته از فرش‌هاست». ازآنجاکه بیشتر این فرش‌ها به دیوار آویخته می‌شده‌اند، کوچک‌پارچه و در اندازه‌هایی مانند قالیچه و کوچک‌تر از آن بوده‌اند.
کتاب‌نامه
- بیضایی، بهرام. ۱۳۸۵. نمایش در ایران. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
تقیان، لاله. ۱۳۷۰. «گفتگو با اصغر احمدی، خیمه‌شب‌باز سنتی»، تئاتر، ش ۱۴: ۱۴۴-۱۳۳.
ذکاء، یحیی. ۱۳۷۶. تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.
رشادی، حجت‌الله. ۱۳۹۰. سیر تحول تصویربافی در فرش ایران از دیرباز تا امروز، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد پژوهش هنر ، به‌راهنمایی محسن مراثی. دانشگاه شاهد تهران.
هویان، آندرانیک. ۱۳۸۶. «ناصرالدین‌شاه عکاس»، گلستان هنر، ش ۸: ۶۰-۵۲.
این یادداشت در شماره ۲ طره منتشر شده است.
| TORREH.net | پایان پیام
طره دوماهنامه اطلاع رسانی آموزشی و تحلیلی فرش دستباف ایران©