خداحافظ لنین

 | TORREH.net |نگاهی به فرش‌های تصویری‌ـ‌تبلیغاتی ترکمنی در دورۀ اتحاد جماهیر شوروی

نیلوفر علیپور

صنعتی شدن از پیامدهای دوران اتحاد جماهیر شوروی برای جمهوری‌های این اتحادیه بود. همچنین پیامدهای فرهنگی و هنری این دوران که پیرو رویدادهای سیاسی رخ داد تجربه‌ای یگانه برای بسیاری از دیگر کشورها به بار آورد. دولت اتحاد جماهیر شوروی در راستای اهداف سیاسی‌اش دستورکارهای اجباری و چهارچوب‌بندی شده‌ای را برای بیان اشکال هنری به هنرمندان دیکته کرده بود. هدف دولت این بود که پیام‌های کلیدی و ایدئولوژی سوسیالیسم با رسانه هنر در ذهن مردم جاگیر شود و گسترش یابد.
با توجه به پژوهش‌های طره ولادمیر ایلیچ لنین، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، فقط پنج ماه پس از انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ روسیه آناتولی لوناچاررسکی، نویسنده و روزنامه‌نگار و نخستین کمسیر آموزش اتحاد شوروی، را احضار کرد و به او گفت: «ما باید هنر را چون رسانه‌ای تبلیغاتی به کار بگیریم… هنر باید به ابزار حزب تبدیل شود تا ایده‌های کمونیستی را در میان توده‌های گسترده کارگری گسترش دهد و برای آنان محرکی باشد تا برای ساختن جامعه‌ای نو بکوشند.» در واقع لنین می‌خواست دولتی ایجاد کند که جدایی میان روسیه تزاری و اتحاد جماهیر شوروی را به روشنی نشان دهد و برای این خواسته از هنر کمک گرفت. هنر تبلیغاتی در همه سرزمین‌های اتحاد جماهیر شوروی از جمله آسیای مرکزی گسترش یافت و هنجارهای ایدئولوژیک و زیباشناسانه آن تا ریزترین بخش‌های زندگی شهروندان رخنه کرد. دامنه گسترش هنر تبلیغاتی از هنرهای زیبا تا کاربردی را در برمی‌گرفت. سینما، ادبیات، موسیقی، تئاتر، نقاشی، گرافیک، نساجی و حتی فرش‌بافی از برجسته‌ترین هنرهایی بودند که دولت برای آن‌ها سرمایه‌گذاری گرد و در گسترش و تبلیغ آن‌ها کوشید.
دولتمردان روسیه برای گسترش آرمان‌های سوسیالیسی، بافندگان را به سبک تصویری ویژه‌ای واداشته بودند که تصاویر رهبران، قهرمانان و وقایع مهم توسعه صنعتی شوروی را به تصویر بکشند. الزامات سیاسی اتحاد جماهیر شوروی برای به تصویر کشیدن رهبران آنان در آثار هنری باید با اصول ویژه‌ای هماهنگ بود. در نتیجه بر کار هنرمندان به دقت نظارت می‌شد. تصاویر تبلیغاتی حاکمیت برای تحریک سیاسی مردم تحت ممیزی کامل قرار می‌گرفتند و مضمون بیشتر آن‌ها عکس‌های رسمی بزرگ از رهبران حزب و دولت بود. اگرچه این فرش‌های تصویری بزرگ و سخت‌باف بودند و از نظر فنی نیز درآوردن چهره‌ها دشوار بود، بافندگان به این کار جذب شده بودند، چون دولت نیمی از هزینه کمیسیون را به هنرمندان می‌پرداخت. درحالی‌که هر شغل دیگری ممکن بود این سود را برای آنان نداشته باشد. در نتیجه نمونه‌های فراوانی از این فرش‌های تصویری در کشورهای عضو این اتحادیه از جمله ترکمنستان، ارمنستان، گرجستان و آذربایجان و… بافته شد.
این دوران برای بافندگان ترکمنستان تغییرات بسیاری را دربرداشت. در سال ۱۹۲۰م، ۱۵۰هزار صنعتگر در ترکمنستان وجود داشت که از این میان ۲۰۱۵۰ نفر بافندۀ فرش و منسوجات بودند. هزاران نفر از این بافندگان به صاحبان کارخانه‌های دولتی معرفی شدند. در آن کارخانه‌ها، فرش‌های ماشینی ارزانی را برای سالن‌های عمومی می‌بافتند و بدین وسیله در سراسر اتحاد جماهیر شوروی تبلیغات می‌کردند. برخی از بافندگان نیز فرش‌هایی را در خانه می‌بافتند. با اینکه مواد اولیۀ خوب سخت به‌ دست می‌آمد و بازار آزاد ممنوع شده بود آنان برای حفظ کیفیت کارشان توانایی لازم را پیدا کرده بودند. از سویی، شمار کمی از این فرش‌ها به فروش می‌رسیدند. به گزارش طره در طراحی فرش نیز تغییراتی ایجاد شد. بافت فرش ترکمن در طرح‌های بسیار تکراری برای نیاز بازارهای جهانی و اتحاد جماهیر شوروی ادامه یافت. تعداد این تولیدات بسیار کاهش یافته بود، زیرا زنان در مزرعه کار می‌کردند و زمان کمی برای بافندگی داشتند و گله‌های زیادی را از دست داده بودند. در نتیجه، نمونه‌های فراوانی از فرش‌های تصویری ترکمن شامل تصاویری از رهبران اتحاد جماهیر شوروی مانند ولادیمیر ایلیچ لنین و جوزف استالین، رهبر و سیاست‌مدار شوروی از ۱۹۲۴ تا ۱۹۵۳م، و شاعران و نویسندگان مانند آلکسی ماکسیموویچ پِشکوف یا ماکسیم گورکی، داستان‌نویس و نمایش‌نامه‌نویس و مقاله‌نویس روسی، چنگیز آیتماتوف، نویسندۀ قرقیزستانی، و دیگرانی مانند فیدِل آلخاندرو کاسترو روث، رهبر انقلاب کوبا، و یوری الکسی‌یویچ گاگارین، فضانورد روسی بافته شد. برجسته‌ترین ویژگی این فرش‌های تصویری گسست شگفت‌انگیز فرهنگی و پیوند ناهمگون میان نقوش بافته‌ها با آرمان‌های روسیه صنعتی شده سوسیالیستی است.

این یادداشت در شماره  ۴ طره منتشر شده است.

 | TORREH.net |پایان پیام