نگاهى به برخى اسناد درباره چگونگى ایجاد موزه فرش ایران از سال ١٣۴۶ تا ١٣۵۶ | تهران دهه چهل و پنجاه را سپری می‌کند و در آغاز تغییرات بسیاری در حوزه فرهنگ و هنر است. در همین روزهاست که فکر تاسیس موزه‌ها توسط اعضای دفتر مخصوص فرح دیبا شکل می‌گیرد. به نظر او موزه فرش، یکی از مهم‌ترین موزه‌هایی است که باید در ایران وجود داشته باشد و ندارد.
برچسب ها
سیروس پرهام - فرش دستباف - موزه فرش ایران - نیلوفر علیپور - ویژه
| TORREH.net |نگاهى به برخى اسناد درباره چگونگى ایجاد موزه فرش ایران از سال ١٣۴۶ تا ١٣۵۶
نیلوفر علیپور
تهران دهه چهل و پنجاه را سپری می‌کند و در آغاز تغییرات بسیاری در حوزه فرهنگ و هنر است. در همین روزهاست که فکر تاسیس موزه‌ها توسط اعضای دفتر مخصوص فرح دیبا شکل می‌گیرد. به نظر او موزه فرش، یکی از مهم‌ترین موزه‌هایی است که باید در ایران وجود داشته باشد و ندارد. طرح اولیه ساختمان موزه فرش توسط جوزف زوکر، مهندس معمار اتریشی در سال ۱۳۴۶ در اختیار عبدالعزیز فرمانفرمائیان قرار داده می شود. پنج سال پس از آن یعنی در سال ۱۳۵۱، صالح حاج‌آقامیری و فرمانفرمائیان طرح را بررسی و با طراحی ساختمان آمفی‌تئاتر برای این موزه، طرح معمار اتریشی را تکمیل و اجرا کردند. (پیوند مرتبط) در نهایت در ساعت ۱۶:۴۵ روز شنبه ۲۲بهمن‌ماه سال ۱۳۵۶ موزه فرش ایران واقع در ضلع شمالی پارک فرح گشایش می‌یابد.
جمع‌آوری فرش‌ها از گوشه و کنار ایران
فکر تاسیس موزه‌ها شکل گرفته است و لزوم ساختن موزه‌ای برای فرش‌ها بیشتر از هر شی دیگری خودنمایی می‌کند. جوزف زوکر، مهندس معمار اتریشی نیز در سال ۱۳۴۶ طرح اولیه ساختمان موزه فرش را در اختیار عبدالعزیز فرمانفرمائیان گذاشته است. (پیوند مرتبط) حال ساخت موزه فرش آغاز شده است و نیاز به فرش‌هایی نفیس که جنبه اصیل هنر ایرانی خود را حفظ کرده باشد بیشتر از گذشته مطرح است. در همین زمان است که فضل‌الله نبیل در نامه‌ای به تاریخ ۲۸ آبان‌ماه سال ۱۳۴۸ از طرف فرح دیبا خطاب به مهرداد پهلبد، وزیر فرهنگ و هنر با اشاره به اینکه در تهران و شهرستان‌ها حتما موزه فرش باید موجود باشد به اینکه تاکید می‌کند که از حالا باید به فکر جمع‌آوری فرش‌ها شد. اگر هم امکان ساختن یک محل مناسب نیست باید از محل ساخته شده استفاده شود، بر لزوم این امر تاکید می‌کند.
مهرداد پهلبد به تاریخ ۸ دی‌ماه سال ۱۳۴۸ با ارسال نامه‌هایی همراه با یک عکس از ساختمان نیمه‌کاره موزه، فرش‌هایی از سرتاسر ایران را جمع‌آوری می‌کند. او در متن نامه به ساخت سریع بزرگ‌ترین موزه فرش جهان در پارک فرح تهران اشاره می‌کند. همچنین می‌نویسد چون قرار است نفیس‌ترین فرش‌های کشور که دارای جنبه اصیل هنر ایرانی است گردآوری و در این موزه به معرض تماشای عموم گذاشته شود با ارسال یک قطعه عکس از ساختمان موزه مذکور خواهشمند است دستور فرمایند در حوزه آن استانداری با اشخاصی که دارای فرش‌های قدیمی نفیس بوده و علاقه‌مندند که آن‌ها را به موزه اهدا کنند یا به طور موقت به نام آنان به معرض نمایش گذاشته شود تماس حاصل نموده و نسبت به جمع‌آوری فرش‌ها ضمن تعیین مشخصات صاحبان آن‌ها اقدام لازم معمول و از نتیجه این وزرات را مطلع سازند.
ازآن‌جایی که جمع‌آوری فرش‌ها در درجه اهمیت زیادی است این‌بار محمود کفشیان، وزیر مشاور نیز نامه‌هایی به وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی ارسال می‌کند. در متن این نامه آمده است:
«وزارت فرهنگ و هنر هئیت وزیران در جلسه مورخ ۲۵ بهمن‌ماه سال ۱۳۴۸ بنا به پیشنهاد وزارت فرهنگ و هنر و موافقت وزارت دارایی تصویب نمودند به منظور حفظ و نگاهداری فرش‌های نفیس در موزه قالی ایران که نشان‌دهنده هنر ملی در زمان‌های مختلف است وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی وابسته به دولت موظف‌اند فرش‌هایی را که طبق نظر وزارت فرهنگ و هنر جزو آثار نفیس هنر ملی تشخیص می‌شود به موزه قالی ایران تحویل دهند. فرش‌های متعلق به دولت که به موزه تحویل می‌شود جزو اموال دولتی و فرش‌های متعلق به موسسات وابسته به دولت جزو اموال موسسات مذکور خواهد بود و تا مجوز لازم برای تحویل قطعی فرش‌های مذکور از مراجع مربوطه تحصیل نشده به عنوان امانت در موزه قالی ایران نگاهداری خواهد شد.»
اعتبارات سازمان برنامه و بودجه
فرش‌های نفیس از جای‌جای ایران دارد جمع می‌شود و در دفتر مخصوص و کاخ گلستان انبار می‌شود. ساخت موزه فرش نیز که از سال ۱۳۵۱ آغاز شده، حالا در ادامه راه به سال ۱۳۵۲ رسیده است. چنین ساختمانی نیاز به بودجه‌ای مناسب برای ساخته شدن دارد. سازمان برنامه و بودجه در تاریخ ۸ خردادماه سال ۱۳۵۲ اعتبار مصوب برای ساختمان موزه فرش ایران را معادل ۵۰۰۰۰۰۰ ریال در نظر گرفته است. سازمان این اعتبار را در اختیار دفتر مخصوص خواهد گذاشت که دستگاه اجرائی ساختمان مذکور است. همین‌طور عبدالمجید مجیدی، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه خطاب به کریم پاشا بهادری به این نکته اشاره می‌کند که چنانچه این اعتبار کم است می‌توانند از اعتبار سال جاری طرح‌های دفتر مخصوص و ساختمان تالار هنرهای معاصر کسر و به اعتبار طرح موزه فرش ایران اضافه نمایند.
اساسنامه موزه فرش ایران
چند سالی است که با توجه به میزان اعتبارات سازمان برنامه و بودجه موزه فرش ایران در حال تکمیل شدن است. گاهی اعتبار زیاد است و سرعت ساخت‌وساز بالا می‌رود و گاهی اعتبار کم است و ساخت‌وساز می‌خوابد. سرانجام سال ۱۳۵۶ فرامی‌رسد و ساختمان موزه در مراحل نهایی است. در این روزها است که اعضای هئیت مدیره موزه فرش خانم‌ها خزینه علم (ناز دیبا) و یگانگی و آقایان توفیق، مولوی، پرهام، (پیوند مرتبط) رفیع، مقتدر و حشمتی طرح پیشنهادی اساسنامه موزه فرش ایران را بررسی می‌کنند. این جلسه به تاریخ ۸ آذرماه سال ۱۳۵۶ ساعت ۱۴:۳۰ در محل ساختمان دفتر مخصوص قرائت می‌شود و اصلاحاتی نیز در این اساسنامه به عمل می‌آید. ازجمله موارد مهم اصلاحات می‌توان به لزوم استفاده از کلمه دستباف بعد از عبارت نمونه‌های انواع فرش‌های و کلمه هنری بعد از (از نظر تاریخی و جغرافیایی و …) اشاره کرد. همین‌طور به منظور شناسایی و حفظ هنر و صنعت فرش دستباف ایران و بالابردن سطح کیفیت و ارزش هنری آن، موزه فرش ایران که در این اساسنامه به اختصار موزه نامیده می‌شود وابسته به بنیاد شهبانو فرح تشکیل می‌شود.
همه چیز مهیا است برای افتتاحیه باشکوه!
در ۲۲ آذرماه سال ۱۳۵۶ است که دبیر کل بنیاد شهبانو فرح در گزارش خود از پیشرفت خوب امور ساختمانی موزه فرش خبر می‌دهد و می‌گوید پیش از سال جاری افتتاح خواهد شد. گویا دیگر زمان افتتاح موزه فرا رسیده است. ساختمان موزه تمام شده و فرش‌ها جمع‌آوری شده است. فرش‌ها را در دفتر مخصوص و کاخ گلستان نگه داشته‌اند و کامران عدل از همه این فرش‌ها عکاسی کرده است که خودش ماجرای خواندنی دیگری دارد. (پیوند مرتبط) حالا در زمستان سال ۱۳۵۶ زمان آن رسیده است که فرش‌ها را همراه با نگاتیوهای عکس به موزه فرش ایران انتقال دهند. فرش‌ها جای خودش را در موزه پیدا می‌کند. کاتالوگی به نام فرش ایران با توضیحاتی از سیاوش آزادی و عکس‌های کامران عدل برای افتتاحیه منتشر می‌شود. در این میان تمبری نیز به این مناسبت چاپ می‌شود. کریم معتمدی، وزیر پست و تلگراف و تلفن به تاریخ ۲۳ بهمن‌ماه ۱۳۵۶ یک سری تمبر که به مناسبت افتتاح موزه فرش منتشر شده است را برای جمشید آموزگار، نخست وزیر ارسال می‌کند.
تولیدکنندگان، بافندگان و طراحان فرش در ایران
همه چیز برای افتتاحیه آماده است. اما به راستی از میان اهالی فرش کسی نیز برای این افتتاحیه آمده است؟
ناز دیبا برای نهاوندی، ریاست دفتر مخصوص در نامه‌ای می‌نویسد: همان‌طوری‌که استحضار دارید تعداد ۱۷ نفر از تولیدکنندگان، صادرکنندگان و فرش‌بافان سراسر ایران برای شرکت در مراسم افتتاحیه از طرف دفتر مخصوص به تهران دعوت شده‌اند. بنابراین مخارج میهمانان جهت اطلاع و تایید ارسال می‌شود تا دستور مقتضی در‌این‌باره صادر فرمایید.
صورت اسامی این ۱۷ نفر از تولیدکنندگان، بافندگان و طراحان فرش در ایران بدین شرح است: حاجی غلامعلی صفدرزاده حقیقی، علی رشتی‌زاده، سید ابوالقاسم رسام عرب‌زاده، سیدرضاخان صانعی، جعفر پاکدست، حسین تجربه‌کار، حاج محمدعلی صیرفیان، احمد ارچنگ، عباس اژدری، علی ارجمند کرمانی، حسین شاهین، حاج محمد اصفهانیان، حاج سیدمحمد طباطبائی کاشانی، محمد صابری قمی، منصور وثوق، ابراهیم حسین‌جانی، احمد عماد، خانم‌ها عصمت عباسی، انسی قزانی، سکینه یاقوتی، رضوان حق‌شناس اورمنابادی، صدیقه زندی.
خرج سفر این ۱۷ نفر در حدود ۱۱۰ هزار ریال شده است و در فهرستی به خرج سفر هر کدام به‌طور جداگانه اشاره شده است. در نتیجه خرج سفر همه آن‌ها نیز تامین شده است و تولیدکنندگان، بافندگان و طراحان منتخب فرش در ایران به تهران سفر کرده‌اند و آماده افتتاحیه‌اند.
روز افتتاحیه
روز شنبه به تاریخ ۲۲بهمن‌ماه سال ۱۳۵۶ فرا می‌رسد. مراسم افتتاح موزه فرش در ساعت ۱۶:۴۵ با حضور شخصیت‌های سیاسی، فرهنگی و هنری آغاز می‌شود. در این مراسم افرادی که در برپایی موزه فرش ایران فعالیت داشتند، گروهی از تولیدکنندگان، بافندگان و صادرکنندگان فرش ایران، و موزه‌داران موزه هنرهای اسلامی کشورهای آلمان، هلند، آمریکا، انگلستان، فرانسه و هند، و اعضای هئیت مدیره موزه فرش ایران حضور داشتند. در این مراسم فرح دیبا و محمدرضا پهلوی با تمام افراد حاضر در مراسم ملاقات و از تالارهای موزه بازدید کردند و فرش‌های بسیار نفیس و زیبای این موزه را تماشا کردند. در این موزه ۲۰۰ تخته قالی، قالیچه و نیز گلیم‌های خوش‌بافت به نمایش گذشته شده که برگزیده‌ترین فرش‌های بافته شده در ۵۰ سال اخیر در ایران است.
مراسم افتتاحیه به روایت کیهان
در روزنامه کیهان به تاریخ ۲۳ بهمن ستونی با نام «شاهنشاه در آیین گشایش موزه فرش فرمودند: قالی‌بافی ایران باید با کمک دولت حفظ شود» منتشر شده است. در این یادداشت چنین آمده است:
«در پیشگاه شاهنشاه آریامهر و علیا حضرت شهبانو موزه فرش ایران عصر دیروز گشایش یافت.
اعلی‌حضرتین در ساعت شانزده و چهل‌وپنج دقیقه به محل موزه فرش ایران واقع در ضلع شمالی پارک فرح تشریف فرما شدند و مورد استقبال جمشید آموزگار نخست‌وزیر، روسای مجلسین سنا و شورای ملی، وزیر دربار شاهنشاهی، چندتن از وزرا و رئیس دفتر مخصوص قرار گرفتند. در آیین گشایش موزه فرش ایران والاحضرت شاهپور غلامرضا پهلوی و همسرشان نیز حضور داشتند.
شاهنشاه آریامهر و علیاحضرت شهبانو در این مراسم پس از بازدید از قسمت‌های مختلف موزه در گفت‌وگویی با خبرنگاران شرکت فرمودند. شاهنشاه در مورد گشایش موزه فرش ایران فرمودند. توجهی که ما به نمایش آثار نفیسی ایران و نیز آثار نفیس هنری ممالک دیگر دنیا در ایران داریم، کمک مؤثری به پیشرفت و بالا بردن سطح فرهنگ مردم کشورمان می‌کند و ایران را تا چند سال دیگر به یکی از مراکز هنری و فرهنگی بین‌المللی مبدل خواهد کرد و مردم نیز در این شرایط تشویق خواهند شد مانند سایر ممالک خودشان در برپایی و تشکیل موزه‌های بزرگ شرکت داشته باشند و آثار هنری داخلی و خارجی را به موزه‌ها هدیه کنند.
استقبال از موزه‌ها
جای خوش‌وقتی است که موزه کرمان از هنگام گشایش تا کنون که مدت زیادی نیز از آن نمی‌گذرد حدود ۳۰ هزار نفر بازدید کننده داشته است. همچنین موزه هنرهای معاصر هم تعداد زیادی بازدید کننده داشته که دلگرم کننده است و نشان می‌دهد که اگر آثار هنری و فرهنگی به مردم ایران عرضه شود، به بهترین نحو از آن بهره خواهند گرفت. شاهنشاه آریامهر در مورد هنر قالی‌بافی در ایران فرمودند: این هنر نه تنها در ایران نضج گرفته بلکه سطح قالی‌بافی و نقوش قالی‌های ایران در ۵۰ سال اخیر قابل مقایسه با هیچ دوره‌ای نیست. رقابت با برخی از کشورها که با بهره‌گیری از ماشین و یا کارگر ارزان‌قیمت فرش تولید می‌کنند مشکل است، به خصوص که اگر اصول انقلاب شاه و ملت دقیقاً رعایت شود و کارگر کمتر از ۱۲ سال به کار گرفته نشود و همچنین قالی‌بافان در شرایط کاملاً بهداشتی کار کنند.
هنر قالی‌بافی در ایران باید یا به‌وسیله دوستداران این هنر یا اشخاصی که امکانات مالی دارند و همچنین از راه کمک‌های دولت و وزارت فرهنگ و هنر و شرکت فرش حفظ شود و برای زمانی که جمعیت ایران به حدود ۶۸ میلیون نفر خواهد رسید با حد متوسط ۱۲ میلیون واحد خانه تقاضا برای خرید فرش در آینده زیاد خواهد بود و این امیدواری که فرش‌های خوب برای آینده هم بافته شود، افزایش می‌یابد.
بیانات شهبانو
علیا حضرت شهبانو نیز در این گفت‌وگو خاطر نشان کردند که موزه فرش ایران تنها مرکز نمایش فرش نخواهد بود، بلکه مرکزی برای آموزش و پژوهش هنر قالی‌بافی خواهد بود.
شهبانو فرمودند که افتتاح موزه فرش ایران باعث خوش‌وقتی من و تمام افرادی است که از ۱۰ سال پیش برای برپایی آن زحمت کشیده‌اند. اتمام موزه به دلایل مشکلات مالی و اداری مختلفی به تعویق افتاد ولی خوشبختانه در این مدت قالی‌های نفیس شناسایی و دارای شناسنامه شدند.
علیا حضرت شهبانو اظهار امیدواری کردند که موزه فرش ایران با علاقه و افکار هئیت مدیره آن به حفظ هنر و قالی‌بافی در ایران کمک کند.
گزارش نهاوندی
در آغاز این مراسم، دکتر نهاوندی رئیس دفتر مخصوص علیا حضرت شهبانو در این گزارش معروض داشت:
ساختمان موزه فرش ایران در سال ۱۳۵۱ به اتمام رسید. سپس برای آماده‌سازی و تجهیز در اختیار دفتر مخصوص قرار گرفت.
۸۰۰۰ متر زیربنا
با الهام از اوامر فرح دیبا در مورد تسریع در بهره‌برداری از طرح‌های فرهنگی و هنری کار مرمت و تکمیل و توسعه ساختمان موزه و محوطه بیست‌وهشت هزار متری در بهمن‌ماه سال گذشته آغاز شد و قرارداد مربوط به تجهیزات داخلی و آماده‌سازی آن در امردادماه امسال به امضا رسید که اینک موزه آماده بازدید است.
موزه فرش ایران که اداره آن از اول اسفندماه سال ۱۳۵۶ به هیئت مدیره مستقلی زیر نظر بنیاد شهبانو فرح سپرده خواهد شد، نه تنها مرکزی برای ارئه هنر و آفرینش استعدادهای ایرانی است، بلکه به یک کانون فرهنگی زنده و فعال در زمینه تحقیق و مطالعه و ارائه ارزش‌های هنر و صنعت فرش ایران نیز خواهد بود.»
| TORREH.net | پایان پیام
طره دوماهنامه اطلاع رسانی آموزشی و تحلیلی فرش دستباف ایران©